ස්ථූපයෙන් පිළිබිඹු වන බෞද්ධ සංස්කෘතික ලක්ෂණ

මහාචාර්ය
දේවාලේගම
මේධානන්ද හිමි

බුදුරජාණන් වහන්සේ සැබැවින්ම මැ චාම් සරල දිවි පෙවෙතක් ගත කළහ. රස මසවුලෙන් පිරි රස නහර පිනවන මිහිරි බොජුන් සොය සොයා යන ලෝකයෙහි බුදුරජාණන් වහන්සේ නීරස, කටුක පිඬුසිඟා ගත් ආහාරයෙන් වුවද සතුටු වූහ. රන් සළු, කසී සළු සොය සොයා යන මිනිසුන් අතර උන්වහන්සේ අමු සොහොනින්, පස්කුලින්ගෙන් සකසා ගත් කසාවතින් වුවද සතුටු වූහ. සුවිසල් මහ මැදුරු ද, සුව යහන් ද සොය සොයා යන ලෝකයෙහි උන්වහන්සේ රුක් මුල්, පර්වත, වන ආරාම, කඳුරැළි, පිදුරු ලෙන් වුව ද නිවහන් කොට ගෙන සතුටු වූහ. මේ වූ කලී බුදුරදුන්ගේ චාම් දිවි පැවැත්ම සැකෙවින් කී සැටිය. බුදුදහම අඩු බලාපොරොත්තු ඇති චාම් දිවි පැවැත්ම වෙසෙසින් අගය කරයි

ස්ථූපය වනාහි බෞද්ධ කලාකරුවාගේ උසස් නිමැවුමකි. එය බෞද්ධ සංස්කෘතියෙහි ප්‍රමුඛ සංකේතයක් ද වේ. බුද්ධ චරිතයෙහි මෙන් ම, බෞද්ධ ජීවිතයෙහි ද විශිෂ්ට ලක්ෂණ අපේ ස්ථූපයක මැනවින් පිළිබිඹු වෙයි. චාම් බව, පවිත්‍රත්වය, විවෘත බව, ක්‍රමානුකූලත්වය, නොගැටෙන සුළු බව හා අනුවර්තනීය ගුණය ද මෙහි ලා වෙසෙසින් මැ සඳහන් කළ යුතු ය. මෙකී ලක්ෂණ බුදුරජාණන් වහන්සේ සිය ජීවිතයෙන් ආදර්ශ කොට දැක්වූහ. උන්වහන්සේගේ ධර්මයෙහි ද මේ සියලු ගුණ නොඅඩුවැ අගය කොට තිබේ. බුදුරදුන් ද ධර්මය ද අනුව සැකසුණු බෞද්ධ සංස්කෘතියෙහි මෙකී විශිෂ්ට ලක්ෂණ සජීවී වැ පැවතිය යුතු ය.

ස්ථූපය වූ කලී චාම් කලා නිර්මාණයකි. එය විචිත්‍ර වර්ණෝපශෝභනයෙන් හා අනේකවිධ වූ සැරසිල්ලෙන් ද තොර වෙයි. එය සැබැවින් ම සරලය, පෙරදිග ලෝකයෙහි මැ උපන් ආගමික පදනමක් ඇති ඇතැම් අබෞද්ධ කලා නිර්මාණ හා සසඳන විට ස්ථූපයෙහි ඇති චාම්, සරල බව වඩාත් කැපී පෙනෙයි. බුදුරජාණන් වහන්සේ සැබැවින්ම මැ චාම් සරල දිවි පෙවෙතක් ගත කළහ. රස මසවුලෙන් පිරි රස නහර පිනවන මිහිරි බොජුන් සොය සොයා යන ලෝකයෙහි බුදුරජාණන් වහන්සේ නීරස, කටුක පිඬුසිඟා ගත් ආහාරයෙන් වුවද සතුටු වූහ. රන් සළු, කසී සළු සොය සොයා යන මිනිසුන් අතර උන්වහන්සේ අමු සොහොනින්, පස්කුලින්ගෙන් සකසා ගත් කසාවතින් වුවද සතුටු වූහ. සුවිසල් මහ මැදුරු ද, සුව යහන් ද සොය සොයා යන ලෝකයෙහි උන්වහන්සේ රුක් මුල්, පර්වත, වන ආරාම, කඳුරැළි, පිදුරු ලෙන් වුව ද නිවහන් කොට ගෙන සතුටු වූහ. මේ වූ කලී බුදුරදුන්ගේ චාම් දිවි පැවැත්ම සැකෙවින් කී සැටිය. බුදුදහම අඩු බලාපොරොත්තු ඇති චාම් දිවි පැවැත්ම වෙසෙසින් අගය කරයි. එවන් දිවි පැවැත්මෙක අගය නැවත නැවතත් මතුකොට දක්වයි. කරණීයමෙත්ත සූත්‍රයෙහි එන සන්හුන් ඉඳුරන් ඇති බවය, ලද දෙයින් සතුටු වීම ය, පහසුවෙන් පෝෂණය කළ හැකි බවය, කාර්යබහුල නොවීම ය, සැහැල්ලු පැවැත්ම ය යන ගුණාංගයෝ වෙසෙසින් ම චාම් ජීවිතය අගයන, එයට මඟ පෙන්වන එක් බුදු වදනක් පමණි. ස්ථූපය වන්දනා කරන එයට පුද පෙළහර කරන බෞද්ධයාට එම පූජනීය සංකේතය නිහඬව මැ මේ පාඩම උගන්වයි. අපේ සිංහල බෞද්ධ සංස්කෘතියේ දිග ඉතිහාසය පුරා කිරි බුබුලු සේ ගම් දනව්හි තැණුනු ස්ථූප මෙම උසස් ආදර්ශය නැවත නැවතත් හඬ ගා කියනු වැන්න.

පවිත්‍රත්වය ද ස්ථූපයෙහි කැපී පෙනෙන ලකුණකි. එය සුදෝසුදු ය. පිරිසුදු ය. බුදුරදුන්ගේ සන්තානය වැන්න. එතුමන්ගේ නිකැලැල් පිරිසුදු දිවි පැවැත්ම වැන්න. කෙලෙස් මලින් දූෂිත නොවූ, අවිද්‍යාවෙන් අන්ධකාර නොවූ බුදුරජාණන් වහන්සේ සුසුද්ධ සන්තාන ඇති එබැවින් ම ගෞරවයට නිසි උතුමෙකු වූහ. සිය සිත පවිත්‍ර කරගැන්මේ අවශ්‍යතාව බුදු බණෙහි නැවත නැවතත් උගන්වා තිබේ. ආගන්තුක වූ උපක්ලේශ ධර්මයෙන් අපවිත්‍ර වූ, සිත් ඇති බව යථාවබෝධයට බාධක වන සැටි ඉගැන්වූ තැන් බොහෝ ය. වත්ථූපම සූත්‍රය ඉන් එක් තැනක් පමණි. ස්ථූපය ඉතිහාසය පුරා මැ බාහිර අභ්‍යන්තර පවිත්‍රභාවය පිළිබඳ ආදර්ශය අපට සපයා තිබේ. සිත ද, කය ද, වදන ද පිරිසුදු විය යුතු බැව් උගන්වන පිරිපුන් චිත්ත පාරිශුද්ධය වූ නිවනට මැ මඟ පෙන්වන බුදුදහමත්, බුදු සිරිතත් ස්ථූපය තුළ මූර්තිමත් වැ තිබේ.

ස්ථූපය විවෘත කලා කෘතියකි. සමස්තයක් වශයෙන් වැව් ඉස්මත්තේ බෙහෙවින් මැ විවෘත වූ වටාපිටාවෙක ම එදා අපේ පැරණි ස්ථූප ගොඩනගා තිබේ. ඇතැම් පෙරදිග ආගමික මූර්ති බෙහෙවින් මැ ගුප්තය, සංවෘත ය, එළිමහනෙක, මහ මළුවෙක අහස උසට විහිදී ගිය අපේ ස්ථුපය විවෘතය. මෙය ද සැබැවින් ම උතුම් බුදු ගුණයෙකි.

බුදුදහමෙහි ද එන උසස් උපදේශයකි. බුදුරජාණන් වහන්සේ රහසින්වත් පව් නොකළ සේක. තමන් වහන්සේගේ මානසික චර්යාවන් ශ්‍රාවකයන්ට ප්‍රකට නොවන නමුත් කායික හා වාචසික චර්යාවන් ප්‍රකට බැවින් ඒවා පිළිබඳ ව විමසුම්ශීලී වන්නැයි උන්වහන්සේ විමංසක සූත්‍රයෙහි වදාළහ. එහි සැබෑ අරුත නම් බුදු සිරිත විවෘත වූ බවය. තමන් වහන්සේ ගැන වුවද අවිචාරවත් අන්ධ භක්තිය ඇතිකර ගැන්මට උන්වහන්සේ අනුබල නුදුන් බව ය. බුද්ධ ධර්මය ද විවෘත ය. එය විවෘත වූ කළ මැ බබලන බවත් වැසුනු කළ නොබබලන බවත් පෙන්වා දී තිබේ. එව බලව යනු දහම් ගුණයෙකි. (ඒහිපස්සික). දේව රහස්, ගුරු මුෂ්ටි බුදු බණෙහි නැත. එය ජීවිතයේ ඇති තතු දක්වයි. විවෘත චර්යාවත්, නිදහසත් ප්‍රකට කරන කදිම ප්‍රකට නිදසුනයි. අපේ ස්ථූප නිහඬව මැ මේ බුදු ගුණත්, බුදු බණත් අප වෙත ගෙන එයි.

ස්ථූපය වනාහි ඉතා ක්‍රමවත් ව සකස් වූ කලා නිර්මාණයක් වේ. අනු පිළිවෙල එහි කැපී පෙනෙයි. පළමුව පදනම ය. ඒ මත අටපට්ටම් ආසනයයි. ඒ මත කෙමෙන් වට ප්‍රමාණයෙන් කුඩා වන පේසා වළලු තුනකි. ඒ සමඟ ම ගර්භයයි. ගර්භය මත සතරැස් කොටුව ය. ඒ මත එයටත් මඳක් කුඩා වූ දේවතා කොටුවයි. ඒ මත අනුක්‍රමයෙන් සිහින් වැ ගිය කැරලි ඇති කොත් වහන්සේ ය. එහි කෙළවර කොත ය. මහ පොළොව බදාගෙන ඇරඹෙන ස්ථූපය කෙමෙන් කෙමෙන් කුඩා වෙයි. ඉතා කුඩා තිතකින් හිස් අහසට විවෘත ව එය කෙළවර වී තිබේ. සීලය, සමාධිය, ප්‍රඥාව යන බෞද්ධ ශික්ෂාවන් පුරන්නේ අනුක්‍රමයෙන් සිහින් වන ආසාවන් ඇත්තේ ය. අනුක්‍රමයෙන් ලෝකයෙන් නිදහස් වන්නේ ය. බුදුදහම අනුපූර්ව ශික්ෂාවකි. අනුපූර්ව චර්යාවකි. අනුපූර්ව ප්‍රතිපදාවකි. බුදු සිරිතෙහි ද මෙකී අනුක්‍රමික බව බෝසත් අවදියේ පටන් මැ පෙනේ. බුදුරදුන්ගේ දින චරියාව, උන්වහන්සේගේ දේශනා රටාව, ශ්‍රාවකයන් හික්මැවූ පිළිවෙල යනාදී මේ සියල්ලෙහි ම අනුපිළිවෙල දැකිය හැකි ය. අනුක්‍රමයෙන් සිහින් ව එහෙත් උස් වැ යන ස්ථූපය බෞද්ධ පිළිවෙත සංකේතවත් කරයි. මෙලොව ලෞකිකත්වය වැළඳගත් මිනිසා බුදු බණෙහි නිරත ව කෙමෙන් සිහින් වන තණ්හාව ඇතිව උසස් තැනට යන සැටි ද, නිවනින් විමුක්තිය පසක් කොට සසරින් මිදෙන සැටි ද ස්ථූපය අර්ථවත් කරයි.

මහ වෙහෙර අනුවර්තනීය ලකුණින් හෙබි කලා නිමැවුමෙක් ද වේ. එය චාම් බව ද, පවිත්‍ර බව ද, විවෘත බව ද, ක්‍රමවත් බව ද ආත්ම කොටගත් බැවින් පරිසරය සමඟ මැනවින් එක්වීමට සමත් ය.

පරිසරය සමඟ ගැටී එය නසාලන රළු නිමැවුමක් ලෙස කවර හැටියෙකින්වත් ස්ථූපය හැඳින්විය හැකි නොවේ. එය පරිසරය ශෝභාමත් කරයි. මිනිස් සිත් පුබුදුවයි. සිත්සතන්හි රළු බව ද නසාලයි. මහ සෑ මළුවෙහි හිඳ නෙත් පුරා සෑ රදුන් දක්නා බොදුනුවන් සිත් සැදැහැයෙන් පුරවාලයි.

බාහිර පරිසරයට මෙන් ම ආධ්‍යාත්මික පරිසරයට ද හානි නොකරන ස්ථූපය පරිසරය පෝෂණය කරයි. අලංකාර කරයි. නොගැටෙන සුළු බව බුදු සිරිතෙහි ද උසස් මැ ගුණයෙකි. බුදු බණෙහි ද ඉගැන්වෙන අගනා උවදෙසකි. විවිධ දෘෂ්ටිවාද හිසින් ගෙන එකිනෙක සමග වාද වශයෙන් ගැටුණු මහණ බමුණන් පිරුණු යුගයක උපන් බුදුරජාණන් වහන්සේ න්‍යායාත්මක ව ද, ප්‍රායෝගික ව ද මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව ම වදාළහ. අනුගමනය කළහ. එබැවින් නොගැටෙන සුළු වූහ. මැදුම් පිළිවෙතේ පිහිටි බැවින් ගැටුමට හේතු නොවිණි. ශ්‍රාවකයනට වදාළ උවදෙස එය මැ වූයේ ය. උස් අහසට විහිද කිසිවක නොගැටී කෙළවර දක්නා ස්ථූප ද සියලු සසර ගැටුම් හැරපියා මැදුම් පිළිවෙතින් සසර කෙළවර දක්නා බෞද්ධ ජීවිතය සංකේතවත් කරයි.