බුදුදහම තම තම නැණ පමණින් වටහා ගත යුතුයැයි ප්‍රකාශය කරන ලද්දේ ලෝවැඩසඟරාව සම්පාදනය කළ වීදාගම මෛත්‍රිය හිමියන් විසිනි. ඉතා විමසිල්ලෙන් කරුණු සොයා බැලීමේදි මෙහි සත්‍යතාව මැනවින් වටහා ගත හැකිය.

යමක් කොපමණ කීවත් (කියෙව්වත්) දේශනා කළත් සමහරුනට කිසිවක්ම නොතේරේ. කළය මුණින් නැමුවාක් මෙනි. තවකෙකුට කී සැනින්ම, ඇසු සැනින්ම වැටහේ. තවකෙකුට ටිකෙන් ටික අවබෝධ වෙයි. ඉතා ආයාසයෙන් තේරුම් ගන්නෝද වෙති.

බුදුන් වහන්සේ තමා වටහාගත් ධර්මය ලෝකයාට අන්‍යයන්ට) දේශනා කිරීමට මුලින් අදිමදි කළෝ ඒ නිසාය. මෙම ගැඹුරු දහම මිනිසුන් තේරුම් ගනීවිද යන සැකය මුලදී උන්වහන්සේට ඇතිවිය. සත් සතිය තුළ තමා සොයා දැනගත් මෙම පඨිශෝතගාමි දහම වඩ වඩාත් හොඳින් ධාරණය කරගත් නමුත් අනුශෝතගාමී ලෙස සිතන පතන පෘථග්ජනයා මෙය කෙසේ වටහා ගනී දැයි කුකුසක් උන්වහන්සේ තුළ නිරායාසයෙන්ම පැන නැගීම සාධාරණය. තමන් සොයා ගත් දහම තමන් විසින් අමුතුවෙන් නිර්මාණය කළ දෙයක් නොව. එය මුළු විශ්වයටම පොදු එකම සත්‍යතාව බවත් එය කිසිවෙකුට වෙනස් කළ නොහැකි ධර්මතාවක් බවත් බුදුහු ඉතා මැනවින් පහදා දී ඇත. තමන් වහන්සේ කළේ එම යටපත් වී තිබු සත්‍යතාව මතුකර දැක්වීම බවත් පෙන්වා දුන් සේක.

බුදුන් වහන්සේ පහළ වූ සමයේ දඹදිව දෙසැටක් මිථ්‍යා දෘෂ්ටීන් තිබූ බව කියැවේ. මේවා මිථ්‍යා දෘෂ්ඨීන් යැයි කීවේ ද්වේෂයකින්, වෛරයකින් නොව, ඒවා හැදෑරීමේදී පැන නගින ගැටලු, පරස්පර විරෝධතා , උභතෝකෝටික සැබෑ යථාභූ®තයට නොගැලපෙන නිසාය. ඒ වා අතුරින් සමහරක් ඉතා තර්කානුකූ®ලය එහෙත් තර්කයට ගැලපුන පමණින් යමක් සත්‍ය නොවේ.උදා:- සියලු වඳුරන්ට(s)/පියාඹන්නට (M) පුළුවන (A)

පියාඹන සියල්ලෝම /ඇඳුම් (P) අඳිති(A)

එම නිසා වඳුරෝ (S) ඇඳුම් අඳිති (P) (A)

මෙම තර්කය ඇරිස්ටෝටල්ගේ සංවාක්‍ය (Syllogism)රීතීන්ට අනුව සප්‍රමාණ (නිවැරදි) තර්කයකි. නමුත් බාහිර ලෝකයට අනුව අසත්‍යයකි. එබැවින් යමක් තර්කානුකූල වූ පමණින් එය සත්‍ය නොවේ. බුදුන් වහන්සේ කාලාම සූත්‍රයේ මේ බව පැහැදිලිව ප්‍රකාශ කර තිබේ. යමක් තර්කය හා ගැලපුන පමණින්, පරම්පරාවෙන් එන නිසා, ගරු කරන ශාස්තෘවරයා දේශනා කළ නිසා, පොතක පතක සඳහන්ව තිබූ නිසා, මගේ මතය හා එකඟ නිසා ආදි වශයෙන් යම් මතයක් පිළිගන්න එපා යැයි බුදුහු කාලාම සූත්‍රයෙහි දේශනා කළහ.

මෙසේ බුදුන් වහන්සේ එදා සමාජයේ පැවති මතයන්ට පටහැනිව ගිය සෙයක් පිළිබිඹු වේ. රජකම අතහැරීම, හිස මුඬුකොට කහසිවුරු දැරීම , පිඬු සිඟා වැඩීම, මහභිනික්මන මේවා එකින් එක ගෙන ගැඹුරින් විග්‍රහ කරන කළ ඒවා එසේ නොකොට, මෙසේ කරන්නට තිබුණානේදැයි සමහරුනට සිතිය හැකිය. පුත් කුමරෙක් ඉපදුන දිනම රාත්‍රියෙහි තම බිරිඳටවත් නොකියා යාම නපුරු ක්‍රියාවක් ලෙස ඇතමකුට සිතෙන්නට පුළුවන. එහෙත් තම බිරිඳට , පියාට , හදා වඩා ගත් මවට ආදි වශයෙන් ඔවුනගෙන් අවසර ගෙන සමුගත්තා නම් සිදුහත් කුමරුට කිසිදා , බුදු වී මෙම පරම සත්‍යය සොයා යාමට නොහැකි වනු නොඅනුමානය. ඒ කිසිවෙකුත් සිදුහත් කුමරුට මාලිගයෙන් පිටවීමට ඉඩනොදෙනු ඇත.

මේ ක්‍රියා සමුදායෙන් පෙනී යන්නේ එතුමා පෞද්ගලික නිදහස ඉතාම උසස් කොට සැලකූ බවයි. කුල භේදයෙන් පීඩිත සමාජයක , එය මුළුමනින්ම බැහැර කොට, ඕනෑම අයකුට තමා සොයා දැනගත් ධර්මය කිසිම බාධාවකින් තොරව දේශනා කළ බවයි.

එබැවින් අප එකිනෙකාට වුව බුදු දහම තේරුම් ගැනීමේදි ගැටලු, සැක සංකා මතුවිය හැකිය. එහෙත් ප්‍රඥාගෝචරව විමසා බැලීමේදී මේවා සියල්ලටම පිළිතුරු එම දහම තුළින්ම සොයා ගත හැකිය.අයෙක් පන්සිල් පද පහ පමණක්ම දනිති. රකිති. සමහරු අටසිල්, දසසිල් දනිති. භික්‍ෂුන් වහන්සේලා උන්වහන්සේලාට කැප වු ශීලය රකිති. මෙය බුදු දහම හැදෑරීමට හෝ අනුගමනය කිරීමට බාධාවක් නොවේ. තම තමන්ට ගැළපෙන්නේ කවර කුමන ශීලයද යන්න ඒ ඒ පුද්ගලයාගේ ප්‍රඥාව අනුව නිගමනය වෙයි. වර්තමාන සමාජයේ හරිහැටි පන්සිල් පමණක් රැකීමද විශාල ජයග්‍රහණයකි. එයද ප්‍රමාණවත්ය. බැරි සිල් නොගෙන හැකි සිල් පමණක් ගැනීම ප්‍රමාණවත්ය.

බොහෝ පුද්ගලයන්ට අනිත්‍ය, දුක්ඛ අනාත්ම යන්න හරි හැටි නොවැටහේ. හතර හිනාවෙන් හිනා තුනක්ම අයත් වන්නේ මේ ගනයටය. ඉඩකඩම්, වැට මායිම් වලට නඩු හබ කියාගෙන උසාවි යන්නෝ අනිත්‍යය නොදනිති. හැමදාම ජිවත් වීමේ අභිලාශයෙන් අනිත්‍යතාව,, මරණානුස්මෘතිය ගැන හැඟීමක් වත් නැතිව ජීවත් වෙති. එවිට ඉඩකඩම් හෙවත් මහීකාන්තාවට සිනා පහළ වේ.

සීමාන්තිකව ධනය ගොඩ ගසන විට (අධික තෘෂ්ණාව නිසා) එම එකතු කරන ලද ධනයට (වස්තුවට ) සිනා පහළ වේ. සත්වයාට ලෙඩ රෝග සැදෙන බව, වයසට යන බව, මැරෙන බව නොතකා ධනය උපයන විට ඒ උපදින ධනයට සිනා යයි.

අද කළ යුතු වැඩ හෙටට කල් දමන විට මරුවා සිනාසෙයි. තණ අග පිනි බිංදුව වැනි ජීවිතය ගැන අවබෝධයක් ඔහුට නැතිබැවිනි.

මේ හැරෙන්නට හතරවෙනි සිනාවද මීට අදාළ කර ගත හැකිය. සොර සැමියාගේ දරුවා තමාගේ යැයි සිතා නීත්‍යානුකූ®ල සැමියා විසින් නලවන කල බිරිඳට පහළ වන සිනාවයි ඒ . සැබවින්ම සියලු සත්වයෝ සිදුකරන්නේ මෙය නොවේද? සියලු දේ මටය. මාගේය ආදි වශයෙන් “මමත්වය “ පෙර දැරි කරගෙන කටයුතු කරන අප මොහොතකට හෝ එවැනි “ මමෙක්” ඇත්තේද කියා සිතන්නේ නැත. නිරතුරුවම විපරිනාමය වන පංචස්කන්ධ ප්‍රක්‍ධජයකට අප ‘මම කියමු. අපි අපවම රවටා ගනිමු.බොරුව සැබෑවක් යැයි සිතමු.

බුදු දහමේ එන අනාත්ම යන්නද සමහර බෞද්ධයනට නොවැටහේ. අනාත්ම යනු, ආත්මයක් හරයක්, අල්ලා ගත යුතු යමක් නොමැත යන්නයි. බොහෝ අය සිතන්නේ, ශරීරය මිය ගියත්, අදෘශ්‍යමාන ශරීරයක් (ආත්මයක්) පවතින බවත් එය වෙනස් නොවන බවත්ය. සමහරු මෙය මනෝකාය ලෙස හඳුන්වති. ශරීරය හැදී වැඩී, ජරාවට පත් වී, මරණයෙන් කෙළවර වුවද මෙම මනෝකාය හෙවත් ආත්මය එසේ වෙනස් නොවේ යැයි මතයකි. එවැනි වෙනස් නොවන දෙයක් මේ විශ්වය තුළ පැවතිය හැකිද? කුඩා කල අපේ මනස තුළ පැවති සිතුවිලි, අදහස්, කළ කී දෑ මහලු වියට පත්වන විට වෙනස් වේ. ක්‍රමයෙන් බාල, තරුණ , වැඩුන හා මහලු අවධින්හිදි ඒ ඒ වයසට ගැලපෙන පරිදි අපගේ මනසේ සිතුවිලිද වෙනස්වේ. “ ආත්මය “ යන්නට දී ඇති නිර්වචනය අනුව වෙනස් නොවන අදෘශ්‍යමාන පදාර්ථයක් තිබිය යුතුය. බුදු දහමට අනුව “ භවය “ මිස ආත්මයක් නොමැත. භාවය නිරන්තරයෙන් වෙනස් වේ. පරිනාමය වෙයි. භව චක්‍රයක් මිස ආත්මයක් නම් නැත.

එසේ නම් ඊළඟ භවයේදි උපදින්නේ දැන් පවතිනවා යැයි කියන පුද්ගලයාමද? සත්වයාමද? මේ භවයේ උපත ලද පුද්ගලයෙක් ගනිමු. මව් කුසේ පිළිසිඳ ගත් දා සිට, නිරන්තරයෙන් වෙනස් වෙමින් (ශරීරිකව හා මානසිකව) යන ජිව පදාර්ථයක් මිස ආත්මයක් හෙවත් නොවෙනස් වන පදාර්ථයක් එහි නැත. මව් කුසේදී තිබුු චෛතසිකය කුමක්ද යන්න වත් අපට මතකයක් වත් නැත. කුඩා කල අපේ මනසෙහි තිබු සිතුවිලි නැවත මතක් කරන ඇතැම් විටෙක අපට සිනා පහළ වේ. මන්ද අද අප සිතන පතන විධිය ඊට හාත්පසින්ම වෙනස් වන හෙයිනි. ඔහු ආත්මය යැයි බොහෝ දෙනෙකු සිතන දෙයද එවැනි වෙනස් වී යන චෛතසිකයකි. එසේ විපිරිනාමය වෙමින් වෙනස් වී යන දෙයක නොවෙනස් වන ආත්මයක් කොයින්ද? එක හොඳක් තිබේ. ආත්ම විශ්වාසය සාවද්‍ය මතයක් වුවත්, එම ආත්ම විශ්වාසය නිසා, බොහෝ විට අකුශල ක්‍රියා සිදුකිරීමේදී පසුබෑමක් තිබිය හැකිය. ප්‍රායෝගික වශයෙන් එයින් සමාජයට යහපතක් සිදුවේ. උපන්දා සිට හොඳට කා බී සැපවත් ජිවිතයක් ගත කළ (කරන) කාමසුඛල්ලිකානුයෝගී පුද්ගලයකුට දුක්ඛ සත්‍යය අවබෝධ කර ගැනීම දුෂ්කර විය හැකිය. ලෙඩක්, අසනීපයක් වැලඳුන විට ඔහු කරන්නේ ඉස්තරම්ම වෛද්‍ය උපදෙස් මත ඉස්තරම් බෙහෙත් හේත් ගෙන, අසනීපය සුවකරගෙන නැවත තම කාමසුකල්ලිකානුයෝගී ජිවිතය දිගටම පවත්වාගෙන යාමයි. එහෙත් යථාර්ථය වන්නේ දිගටම එසේ කළ නොහැකි බවයි. අනිත්‍යය සිහි ගැන්වෙන්නේ මෙවැනි අවස්ථාවලදීයි.

අනෙක් අතට සදාකාලික ආත්මයක් අපට තිබේ නම් කිසිදා අපට නිවන් දැකිය නොහැකිය.අපේ මසුරු, තෘෂ්ණා භරිත කෙලෙස් සිතුවිලි වෙනස් නොවේ නම් ආත්මයද කෙලෙස් වලින් බරය. කෙලෙස් වලින් බර ආත්මයක් කෙසේ ශුන්‍යත්වය වටහා ගනීද! සම්මතයෙහි සිටිමින් බාහිර ලෝකයේ වස්තු, ධන ධාන්‍ය, සම්පත් යාන වාහන, ඉඩකඩම් වලින් ඔද්දල් වූ මනසකින් යුතු ආත්මයකට අනාත්ම තත්වයට කෙසේවත් පත්විය නොහැකිය. නිත්‍ය ආත්ම සංකල්පය දුරුකොට, විපරිනාමය වන භව සංකල්පය තේරුම් ගත යුතුය. එය තම තම නැණ පමණින් වටහා ගත යුතුය.